سیر تاریخی تأسیس دانشگاه شهید بهشتی

با وجود گذشت شصت سال از تأسیس رسمی دانشگاه شهید بهشتی (از سال ۱۳۳۸ هجری شمسی)، بررسی اسناد و مدارک موجود [۱] نشان می‌دهد که ایده تأسیس یک دانشگاه ملی در ایران از سال ۱۲۹۰ هجری شمسی مطرح بوده است. اسناد نشان می‌دهند که درخواست تأسیس دانشکده پزشکی این دانشگاه در سال ۱۳۳۱ توسط آقای مهدی فیروزآبادی و عبدالـباقی فربود به وزارت دربار ارائه شده است [۲]. همچنین اسناد دیگری وجود دارد که به تصمیم تأسیس «مدرسه دانشگاه ملی» [۳] اشاره دارند؛ مجوز این مدرسه در سال ۱۳۳۴ توسط وزارت معارف به ایرانی‌ای به نام «ابوالحسن خان شریف» اعطا شد، اما این تصمیم دو سال بعد به دلیل برخی تغییرات لغو گردید.

برخی اسناد دیگر [۴] به سخنرانی دکتر علی شیخ‌الاسلام به نمایندگی از دانشجویان ایرانی در برابر محمدرضا شاه در جریان سفر او به ایالات متحده در سال ۱۳۳۳ اشاره دارند. این سخنرانی به‌عنوان نقطه آغاز پیشنهاد تأسیس دانشگاه تلقی می‌شود. در تیرماه سال ۱۳۳۸، شماری از استادان دانشگاه (از جمله جهانشاه صالح و برخی از استادان دانشگاه تهران) درخواست دیدار با محمدرضا شاه را برای تأسیس دانشگاه مطرح کردند.

دلایل تأسیس دانشگاه

در سخنرانی دکتر شیخ‌الاسلام، به این نکته اشاره شد که مهم‌ترین دلیل برای تأسیس یک دانشگاه ملی در ایران، جلوگیری از مهاجرت جوانان ایرانی به خارج از کشور بوده است. از دیگر دلایل می‌توان به کاهش بیکاری در میان فارغ‌التحصیلان کشور، ناکارآمدی نظام دانشگاهی در دانشگاه تهران، و ایجاد تغییرات مثبت در کشور به‌طور کلی اشاره کرد.

زمان تأسیس دانشگاه

پس از آن‌که دکتر علی شیخ‌الاسلام مطالعه‌ای جامع درباره دانشگاه‌های غیردولتی در خارج از کشور انجام داد، در آذرماه سال ۱۳۳۸ به ایران بازگشت و دفتری غیررسمی در خیابان رامسر تهران برای پیگیری امور تأسیس دانشگاه افتتاح کرد. در اسفندماه ۱۳۳۹، این دفتر غیررسمی به دستور محمدرضا شاه و با موافقت حسین علاء به خیابان پاستور، پلاک ۵۷ منتقل شد. مسئولیت اصلی این دفتر، شناسایی فارغ‌التحصیلان ایرانی در اروپا و آمریکا بود که شغل رسمی و مشخصی نداشتند.

پس از افتتاح رسمی دانشگاه توسط شاه، یک و نیم میلیون متر مربع از اراضی منطقه سعادت‌آباد تهران به دانشگاه اختصاص یافت. اما پس از یک سال مطالعات فنی و علمی، مشخص شد که به دلیل نبود راه‌های مناسب و زیرساخت‌های اساسی در آن منطقه، استفاده از این زمین‌ها در آن زمان امکان‌پذیر نیست. بنابراین، این اراضی همچنان در مالکیت دانشگاه باقی ماند، اما در عوض، ۷۰ هزار متر مربع از اراضی منطقه اوین که پیش‌تر شامل هتل هیلتون و تأسیسات وزارت کشاورزی بود، به دانشگاه اختصاص داده شد [۶].

مخالفت‌ها با تأسیس دانشگاه ملی

با پیشرفت ایده تأسیس دانشگاه جدید، مخالفت‌هایی نیز شکل گرفت. منبع اصلی این مخالفت‌ها هیئت‌مدیره دانشگاه تهران در آن زمان بود (دکتر احمد فرهاد معتمد، رئیس دانشگاه تهران؛ دکتر میمند‌نژاد، رئیس دانشکده دامپزشکی؛ و مهندس عبدالله ریاضی، رئیس دانشکده فنی). استدلال اصلی مخالفان این بود که دانشگاه تهران هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته و اولویت باید با گسترش این دانشگاه باشد.

تأسیس دانشگاه ملی ایران

در ۱۷ آبان ۱۳۳۹، اساسنامه رسمی دانشگاه ملی تدوین شد و به تصویب شورای عالی فرهنگ رسید. این اساسنامه شامل پنج فصل و بیست‌ودو ماده بود. بر اساس این اساسنامه، هیئت امنای دانشگاه از ۹ شخصیت حقوقی و ۳ شخصیت حقیقی تشکیل می‌شد. شخصیت‌های حقوقی که وزیر دربار، مدیرعامل بنیاد پهلوی، وزیر فرهنگ، یک عضو از مجلس سنا، دو نفر از اعضای مجلس شورای ملی، مدیر بانک ملی ایران و رئیس اتاق بازرگانی و رئیس دانشگاه بودند. در حالی که شخصیت‌های حقیقی شامل سه چهره علمی و اقتصادی از کشور بودند. در ۶ اسفند ۱۳۳۹، دانشگاه به‌طور رسمی با دو دانشکده افتتاح شد: دانشکده بانکداری و علوم مالی و اقتصادی و دانشکده معماری، در نخستین سال‌های فعالیت خود، دانشگاه ۲۰۰ دانشجو پذیرش کرد.

تغییرات در دانشگاه ملی

واژه «ملی» به مؤسسات غیردولتی‌ای اطلاق می‌شد که هزینه‌های خود را از طریق شهریه‌هایی که دانشجویان پرداخت می‌کردند، تأمین می‌کردند. بنابراین، دانشگاه ملی، که به‌صورت مستقل اداره می‌شد و هزینه‌های آن از طریق شهریه‌های پرداختی دانشجویان تأمین می‌گردید، در سال‌های نخست، این دانشگاه تنها دانشجویانی از طبقات متوسط و بالای جامعه را پذیرش می‌کرد. زیرا پرداخت شهریه برای بسیاری از طبقات دیگر جامعه دشوار بود. با این حال، در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی، پس از آنکه شهریه‌های تحصیلی در دانشگاه لغو شد، امکان تحصیل در دانشگاه برای همه طبقات جامعه فراهم شد. و دانشگاه شروع به پذیرش دانشجو به‌صورت عمومی کرد.

پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸ هجری شمسی، بر اساس قانونی که از سوی شورای انقلاب صادر شد، دانشگاه ملی به‌عنوان یک دانشگاه دولتی اعلام شد. و در خرداد ۱۳۶۲ هجری شمسی، ستاد انقلاب فرهنگی با تغییر نام دانشگاه از «دانشگاه ملی ایران» به «دانشگاه شهید بهشتی» موافقت کرد. در سال ۱۳۶۴ هجری شمسی، بر اساس مصوبه‌ای از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران درباره تأسیس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشکده‌های پزشکی و علوم سلامت از دانشگاه شهید بهشتی جدا شدند و فعالیت خود را با نام «دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی» آغاز کردند.

اکنون، در شصتمین سالگرد تأسیس آن، دانشگاه شهید بهشتی دارای ۱۹ دانشکده است. ۱۱ مرکز پژوهشی، نزدیک به ۹۰۰ عضو هیئت علمی و بیش از ۱۹٬۰۰۰ دانشجو دارد.

ترتیب تأسیس دانشکده‌های دانشگاه شهید بهشتی

همان‌طور که ذکر شد، دانشگاه در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی با پذیرش دانشجو در دانشکده بانکداری و علوم مالی و اقتصادی و دانشکده معماری آغاز به کار کرد. تا سال ۱۳۴۵ هجری شمسی، دانشکده‌های زیر تأسیس شدند:

• سال ۱۳۴۰ هجری شمسی: دانشکده پزشکی
• سال ۱۳۴۱ هجری شمسی: دانشکده زبان‌های خارجی
• سال ۱۳۴۲ هجری شمسی: دانشکده علوم
• سال ۱۳۴۴ هجری شمسی: دانشکده دندان‌پزشکی
• سال ۱۳۴۵ هجری شمسی: دانشکده حقوق